Fiets van Messel 1

Het is deze maand 15 jaar geleden dat oud KLM-vlieger Gerson van Messel, beter bekend onder zijn bijnaam 'Fiets' op 97-jarige leeftijd overleed. Hij was een van mijn dierbaarste luchtvaartkennissen en zeker de meest bijzondere. Het hierna volgende relaas bestaat uit twee afleveringen en is voor een groot deel gebaseerd op gesprekken die ik indertijd met hem voerde tijdens onze ontmoetingen.

Korps Wielrijders

Fiets werd geboren op 31 mei 1902. Na de middelbare school ging hij in militaire dienst en werd hij geplaatst bij het Korps Wielrijders van de Landmacht.

Fiets als jonge vlieger

In 1924 begon zijn vliegcarrière toen hij op zijn verzoek werd overgeplaatst naar de Luchtvaart Afdeling, de voorloper van de Koninklijke Luchtmacht. Toen hij tijdens zijn vliegopleiding een fout maakte werd hij door zijn instructeur terechtgewezen met de opmerking:  "Zeg lelijke Fiets, dat doe je helemaal fout". De instructeur verwees daarbij naar zijn vorige dienstonderdeel en zo ontstond zijn bijnaam.

Vrijwel alle KLM vliegers begonnen in die jaren hun loopbaan bij de militaire luchtvaart. En zo wilde ook Fiets na enkele jaren graag de overstap maken naar de KLM.  Hij was nogal klein en mager en hij herinnerde zich maar al te goed de discussie die zich ontspon tussen hem en KLM directeur Plesman tijdens zijn sollicitatiegesprek:

Bron: Nieuwe Rotterdamsche Courant11-05-1928

Plesman:  "Je bent me eigenlijk veel te mager. De passagiers willen een brede rug voor zich in de cockpit zien. Dat geeft vertrouwen!"
Fiets: "Het gaat niet om de kwantiteit maar om de kwaliteit, Ples!"
Plesman: "OK, daar had ik je toch flink te pakken; je bent aangenomen! "
Het is mij niet geheel duidelijk, wie vanaf dat moment de werkgever van Fiets was. Op basis van wat hij zelf vertelde heb ik altijd begrepen, dat hij vanaf 1928 bij de KLM in dienst was. Maar in het vroegste krantenartikel waarin hij werd genoemd, werd hij vermeld als luitenant-vlieger, dus hij was wellicht de eerste tijd als militair vlieger gedetacheerd bij de KLM.

KNILM

In 1928 begon Fiets dus met het vliegen voor de KLM. Korte tijd vloog hij op de eenmotorige Fokkers, die destijds werden gebruikt op het, toen nog zeer beperkte, Europese routenet. Maar reeds spoedig kon Fiets zijn vleugels verder uitslaan. Hij mocht toen een van de driemotorige Fokker F7b vliegtuigen, die dienst gingen doen op het Indische routenet van de KLM zustermaatschappij KNILM (Koninklijke Nederlands Indische Luchtvaart Maatschappij) naar Batavia vliegen.

Tanken van een Fokker F7b tijdens een tussenstop in het Verre Oosten
Bron: We vlogen naar Indië- A. Viruly

Vliegen naar het Verre Oosten was toen nog een enorm avontuur. Je kon alleen bij daglicht vliegen met primitieve navigatiemiddelen en op sommige tussenstops moest gebruik worden gemaakt van de plaatselijke paardenrenbaan bij gebrek aan een vliegveld. Voor de navigatie werd een opgerolde kaart gebruikt, waarop de vliegroute was weergegeven en waarop uiteraard ook de bergen met hun hoogtes stonden. Naarmate de reis vorderde werd de rolkaart dan stukje bij beetje afgerold. Fiets had thuis nog zo´n kaart waarvan hij mij de werking heeft gedemonstreerd. Tanken gebeurde met jerrycans die via een houten laddertje op de vleugels moesten worden getild en het starten van de motoren gebeurde handmatig met behulp van een lange slinger. Het geluid van de drie Titan motoren was oorverdovend want de cockpit van de F7b had geen zijramen.

In Indië werd Fiets uiteindelijk plaatsvervangend hoofd van de vliegdienst van de KNILM en vloog er op alle types, die bij deze maatschappij dienst hebben gedaan. En hij trouwde er "met de handschoen", terwijl zijn bruid, Nora, op de boot vanuit Nederland onderweg was.

Bron: De Indische courant 09-07-1938

Op 3 juli 1938 opende hij met een Lockheed 14 'Super Electra' de lijndienst tussen Batavia (het huidige Jakarta) en Sydney met 4 tussenstops op Australisch grondgebied. In Canberra en Sydney waren ter gelegenheid van deze vlucht officiële ontvangsten georganiseerd met vertegenwoordigers van de politiek en het bedrijfsleven.
Vertegenwoordigers van de pers waren onder meer: G. H. van Bovene, hoofdredacteur van 't persbureau 'Aneta' en Miss Kathleen Wise, vertegenwoordigster van 'Smiths Weekly Adelaïde South Australië' en enkele andere Australische kranten. De volgende commentaren stonden in kranten uit die tijd:

- In radiostijl, rap, vlot en ononderbroken , vertelde hij (d.i.van Bovene) ons, hoe Van Messel 't 'm geleverd had, ondanks een dikken mist, toch op het vliegveld Canberra te landen.
„Je moet weten, dat al die autoriteiten beneden stonden te wachten. Daar was de waarnemend gouverneur-generaal, de minister van Defensie, de premier, enfin, alles wat maar eenigszins op den voorgrond trad.De „Fiets" -nader aangeduid Van Messel- cirkelde een drie kwartier boven het vliegveld rond, als maar verbinding zoekende met het radio- Station. En ja, toen hij een gaatje zag, dook hij er door. Een mooie prestatie, want even te voren was het lijntoestel van de Australian National Airways teruggekeerd, zonder kans te hebben gezien contact met den grond te vinden".  

Miss Kathleen Wise uitte haar bewondering over de vlucht aldus:
„A woman demands comfort at all times, and I must remark, that the Dutch service has at no time during the journey f rom Sydney to Koepang sacrificed that essential comfort for speed alone. We now possess an air service, which is both pleasantly comfortable and speedy."

Aneta (d.i. van Bovene) voegt hier nog aan toe, dat, in tegenstelling met de heenreis, de wemeling van haaien in de Timor Zee ditmaal volkomen duidelijk te zien was.-

Tot de passagiers op de openingsvlucht naar Sydney behoorde de 9-jarige Diana Ogilvie die de reis van Londen via Amsterdam en Batavia naar Sydney maakte als 'Unaccompanied Minor', beter bekend onder de afkorting UM. Dit zijn alleen-reizende kinderen, die gedurende hun reis worden toevertrouwd aan de zorgen van de bemanning. Diana was een van de eerste 'ummetjes' die door de KLM werd vervoerd. Fiets heeft zijn hele leven contact met haar gehouden.

Australië werd tijdens de tweede wereldoorlog zijn tijdelijk thuis want, evenals een aantal andere KNILM en KLM-ers, wist Fiets uit Indië weg te komen voordat de Japanse bezetters daar het heft in handen kregen. Hij was gezagvoerder van een van de laatste KLM vliegtuigen die uit Indië vertrokken; de datum was 1 maart 1942. Tijdens de oorlog deden de gevluchte Nederlandse vliegers dienst bij de Australische en de Amerikaanse luchtmacht, zo ook Fiets.

Wederopbouw

Na de capitulatie van Japan in augustus 1945 ging Fiets zo spoedig mogelijk terug naar de KLM.

De Constellation was het
favoriete vliegtuigtype van Fiets

Eind 1945 kreeg hij de opdracht om een aantal vluchten over de Pacific uit te voeren, van Californië naar Java met de nodige tussenstops op eilanden in de Stille Oceaan en vandaar door naar Nederland. Het betrof afleveringsvluchten met Douglas DC-4 'Skymasters' ten behoeve van de KLM.

Naast de Skymasters kwamen vanaf eind 1946 ook de eerste Lockheed 'Constellations' de lange afstandsvloot versterken. Fiets ging al spoedig op dit nieuwe KLM vlaggenschip vliegen.
"De Connie was mijn lievelingsvliegtuig", zei hij vaak.

Intercontinentale routekaart in de KLM
dienstregeling uit 1948
Bron: website Aerophilatelie

Tussen 28 september en 6 oktober 1948 voerde hij, samen met hoofd KLM vliegdienst en, in 1934 beroemd geworden, 'Uiver'-gezagvoerder Koene Dirk Parmentier de openingsvlucht uit op de route Amsterdam - Shanghai vice versa. 
"Wat mij daar vooral van bijstaat", zei Fiets, "was dat het naderhand de op een na laatste vlucht van Koen bleek te zijn. Het was een verdomd aardige vent en ik was er behoorlijk door geraakt dat hij toen bij Prestwick omkwam". Parmentier verongelukte namelijk tijdens zijn volgende reis op 20 oktober 1948 met de Constellation 'Nijmegen' tijdens de nadering van de luchthaven Prestwick bij Glasgow.

Bron: Het Vrije Volk 6-1-1950

Van 1947 tot 1951 was Fiets chef-vlieger op de KLM routes naar het Verre Oosten en Australië. Hij beëindigde zijn vliegersloopbaan bij de KLM in december 1954. Hij had inmiddels de 20.000 vlieguren ruimschoots overschreden.

Maar voor de KLM was Fiets nog niet verloren want hij bleef nog vijf jaar actief als hoofd van het bureau kwaliteitsbewaking en van het bureau vliegveiligheid van de vliegdienst. In die functie was hij nauw betrokken bij de onderzoeken naar de oorzaak van enkele ongevallen met KLM vliegtuigen.

In drie gevallen betrof het Lockheed Super Constellations, een vliegtuigtype dat Fiets uit eigen ervaring goed kende. Dat waren de ongevallen met de 'Triton' bij Shannon in 1954, de Neutron bij Biak (voormalig Nederlands Nieuw Guinea) in 1957 en de Hugo de Groot die in augustus 1958 verdween boven de Atlantische Oceaan, ten westen van Ierland.

In 1961 werd nogmaals een beroep gedaan op de expertise van Fiets want hij was toen betrokken bij het onderzoek naar twee ongelukken met KLM vliegtuigen. Dat waren de DC-8 'Fridtjof Nansen', die kort na het vertrek uit Lissabon in de Atlantische Oceaan stortte en de Lockheed Electra 'Sirius', die tijdens de nadering van de luchthaven van Caïro tegen een zandheuvel vloog.

Afscheid van de KLM

In 1962 nam Fiets uiteindelijk toch echt afscheid van zijn werk bij de KLM maar het vliegen bleef bij hem in het bloed zitten. Hij heeft nog vele malen achter de stuurknuppel plaatsgenomen, de laatste keer in 1999.
"Vliegen is net fietsen; je verleert het nooit", zei hij een keer tegen me met een onbedoelde verwijzing naar zijn bijnaam want toen ik daarover in de lach schoot vroeg hij:
"Zei ik iets verkeerd?".....

Bron: Het Vrije Volk 8-10-1952

Enige bronnen en verdere informatie
Het vliegtuig-transport naar Indië: Nieuwe Rotterdamsche Courant 11-05-1928
Het eerste Australië-vliegtuig behouden teruggekeerd: De Indische courant 09-07-1938

1e vlucht KLM Amsterdam- Shanghai 28-09-1948: Aerophilatelie
Eerste non-stop-vlucht Sydney- Djakarta met KLM-Connie: De nieuwsgier 16-01-1951
1e vlucht naar Sjanghai: Het Dagblad04-10-1948

KLM-baas reikt penningen uit Luchtveteranen: goud, zilver, brons: Het vrije volk 08-10-1952

KLM Lockheed L-1049-C PH-LKY stort in de Shannon op 5 september 1954: Aviacrash
Ongeval van KLM-vlucht 607-E Lockheed Constellation PH-LKM, Hugo de Groot: Wikipedia