vrijdag 27 maart 2015

Tenerife

In deze week, waarin we werden opgeschrikt door het verongelukken van een Airbus van Germanwings, schenk ik in deze blog aandacht voor een ongeval dat vandaag precies 38 jaar geleden plaats vond. Bij het lezen van de naam van het Canarische eiland Tenerife zullen de meeste mensen denken aan een onbezorgde zonvakantie. Voor sommigen heeft deze naam echter een heel wrange bijsmaak.


Het ongeval

Op Tenerife vond namelijk op 27 maart 1977 de tot nu toe grootste ramp uit de geschiedenis van de luchtvaart plaats. Er is over deze catastrofe in de loop der jaren veel en uitgebreid gepubliceerd.

Bij de botsing op de startbaan van Tenerife tussen een Boeing 747 van Panam en een vliegtuig van het zelfde type van de KLM kwamen 583 inzittenden om en raakten er ook nog 61 inzittenden van het Panam vliegtuig gewond. Van de 234 passagiers en 14 bemanningsleden van de KLM machine overleefde niemand. Heel veel mensen verloren door deze catastrofe een of meerdere dierbaren. Anderen waren op een andere wijze betrokken.

In de maanden na het ongeval op Tenerife bleek dat er sprake was geweest van een rampzalige samenloop van omstandigheden, die uiteindelijk tot deze noodlottige gebeurtenis hadden geleid. Het zou te ver voeren om hier op deze plaats verder op in te gaan. Onderaan deze blog staan enkele links naar uitgebreide verslagen van deze ramp, zoals de Wikipedia pagina 'Luchtramp Tenerife'. Via deze pagina kunnen ook de diverse onderzoeksrapporten over het ongeval worden geraadpleegd.

De foto's van de rampplek spraken boekdelen;
er waren geen woorden voor
Ik wil hier vooral ingaan op mijn eigen ervaringen rond deze droeve gebeurtenis en over de verschillen tussen de wijze waarop de samenleving hiermee omging in vergelijking met de ramp met de MH17 in juli vorig jaar. Een groot verschil met het Malaysia Airlines ongeval is, dat daarbij de oorzaak van een geheel andere aard was, maar dat ook hier in feite sprake was van een noodlottige samenloop van omstandigheden. Het vliegtuig vloog precies op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. Het eerstvolgende vliegtuig dat (ongeveer 5 minuten later) over dezelfde plek vloog, was een Airbus A330 van de KLM met bestemming Delhi...

Eigen herinneringen

Zelf werkte ik begin 1977 nog in wisseldiensten bij de Passagiersafhandeling van de KLM op Schiphol maar op zondag 27 maart was ik vrij. Ik had die middag en avond geen radio aan gehad (televisie had ik in die tijd niet) en moest de volgende dag pas om 3 uur 's middags gaan werken.

In de loop van de avond besloot ik nog even een bezoek te brengen aan mijn toenmalige stamkroeg 'Oedipus' in de Amsterdamse Wilhelminastraat/hoek Staringplein. Toen ik daar binnen kwam, merkte ik meteen dat er iets aan de hand was.
"Moet je niet op Schiphol zijn om te helpen?", vroeg eigenaar/vriend Nico Dols, die zelf in het verleden bij de KLM had gewerkt als steward.
"Waar gaat dit over?" was mijn wedervraag en vervolgens kreeg ik het verhaal van het ongeval te horen. Ik herinner mij dat ik aanvankelijk dacht dat er sprake was van een onsmakelijke grap maar al snel werd duidelijk dat het wel degelijk menens was; ik was verbijsterd.
Al snel besloot ik naar huis te gaan en ik heb die nacht vrijwel geen oog dicht gedaan. Ik luisterde wel naar de radio maar de berichten drongen maar half door tot mijn brein. Radio en televisie hadden na het bekend worden van de omvang van de ramp hun programmering aangepast en gaven steeds up-dates over het ongeval. De volgende ochtend las ik het verslag van wat er zich op Tenerife had afgespeeld in de krant en realiseerde ik me de ware omvang pas goed. De foto's spraken boekdelen; er waren geen woorden voor. Bij het lezen van de namenlijst van de bemanning bleek dat ik de co-piloot, Klaas Meurs, kende. Ik had hem enkele weken daarvoor nog op Schiphol gesproken.

'Gewoon' weer aan het werk

Aan het begin van die maandagmiddag moest ik mijn uniform aantrekken en met de bus van Amsterdam naar Schiphol. Ik stond op de halte te wachten en merkte dat mensen op een andere manier naar mij keken dan anders; uit hun blik sprak een mengeling van medeleven en verwijt maar niemand zei iets tegen me.
Op Schiphol heerste een bedrukte stemming maar niemand sprak rechtstreeks over de ramp, althans niet bij ons op de afdeling. Dat was in mijn geval de aankomsthal. In de vertrekhal was de situatie anders omdat een collega daar de vorige dag de passagiers van de rampvlucht had afgehandeld. Allemaal blije gezichten van veelal jonge mensen met opvallend veel baby's en kleuters. De vlucht vond plaats buiten de schoolvakanties en er zaten dus geen schoolgaande kinderen aan boord. Het klinkt misschien wrang maar het aantal slachtoffers was ongetwijfeld nog groter geweest als de vlucht wel in de schoolvakanties had plaatsgevonden. Dan waren wellicht alle stoelen in het vliegtuig bezet geweest; nu waren dat er ruim 100 minder...

De KLM gemeenschap was geschokt en ontredderd, maar niet verslagen.
Ik heb later wel eens gedacht dat het gegeven dat er onderling door collega's zo weinig over Tenerife werd gepraat maar 'gewoon' werd doorgewerkt, eigenlijk een vorm van geestelijk lijfsbehoud was, maar vergeten werd deze gitzwarte bladzijde in de KLM geschiedenis nooit.

Grote verschillen

Ik dacht hier vooral aan terug naar aanleiding van de ramp met de Boeing 777 van Malaysia Airlines op 17 juli vorig jaar, waarbij 298 slachtoffers waren te betreuren, waarvan er 195 de Nederlandse nationaliteit bezaten. Er zijn aanzienlijk verschillen te constateren in de manier waarop deze twee noodlottige gebeurtenissen werden verwerkt.

Zo was er in 1977 geen sprake van een dag van nationale rouw of van toespraken tot het volk door vertegenwoordigers van de Nederlandse regering. De berichtgeving in de media was veel beperkter en nuchterder van aard en de verwerking door de nabestaanden vond plaats in de eigen intieme kring van familie, vrienden, collega's en in een aantal gevallen de eigen kerk.

De nabestaanden werden, voor zover zij dat wilden, ter zijde gestaan door vele kleine groepjes KLM-ers. Zij deden dat in hun eigen tijd en op vrijwillige basis. Deze zogeheten assist teams hielpen de nabestaanden op de meest uiteenlopende wijze, al naar gelang de behoefte, om het verlies te verwerken en de draad van het dagelijkse bestaan weer op te pakken. De eerste assist teams werden meteen na het ongeval geformeerd en al heel snel werd hun aantal aanzienlijk uitgebreid. Ze gingen met hun ondersteunende taak door zolang de nabestaanden daaraan behoefte hadden. Sommige van die contacten hebben uiteindelijk geleid tot het ontstaan van hechte en langdurige vriendschapsbanden. Maar er waren ook nabestaanden die geen enkele hulp wilden en alles binnen de eigen kring wilden houden.

Medeleven en herdenkingen

Aan de aanpak in de eerste periode na de catastrofe en de wijze waarop hierover werd gecommuniceerd heeft het programma  Andere tijden (klik om te bekijken) uitgezonden op 4-9-2014 al uitgebreid aandacht besteed. Mijn oud collega en latere baas Ron Wunderink komt in dit programma aan het woord.

De dag na de ramp stuurden koningin Juliana en prins Bernhard een condoleance telegram aan de KLM directie en werden door premier Den Uyl en minister van verkeer en waterstaat Westerterp in de tweede kamer korte verklaringen van deelneming voorgelezen, waarna de kamer 2 minuten stilte hield.

Op woensdag 30 maart werd op Tenerife een eerste herdenkingsdienst voor de slachtoffers gehouden, waarin onder anderen de Nederlandse dominee De Bie voorging. De stoffelijke overschotten van de slachtoffers van het KLM vliegtuig werden de volgende dag naar Schiphol gevlogen en zonder verder ceremonieel naar een hangar gebracht voor identificatie. Die identificatie was reeds op Tenerife begonnen maar werd daarna op Schiphol voortgezet.

Op 6 april werd er een oecumenische herdenkingsbijeenkomst gehouden in KLM hangar 11 op Schiphol-Oost. De bijeenkomst was vooral bestemd voor de nabestaanden van de slachtoffers. Er waren kransen van de burgemeester van Amsterdam, van de regering en van het koninklijk huis. Tijdens de herdenkingsbijeenkomst waren enkele vertegenwoordigers van de Nederlandse regering aanwezig, onder wie demissionair premier Joop de Uyl. Het koninklijk huis werd vertegenwoordigd door de grootmeester van de koningin, baron Van Lynden. Het woord werd gevoerd door KLM president directeur Orlandini en een drietal geestelijken, een dominee, een rabbijn en de bisschop van Haarlem.  Op Schiphol hingen die dag de vlaggen halfstok.
De herdenkingsdienst in hangar 11 op Schiphol
De donderdag 7 april was er een openbare herdenking en een besloten gezamenlijke begrafenisplechtigheid voor 170 slachtoffers op de Amsterdamse begraafplaats Westgaarde. Een aantal van hen bleek niet te kunnen worden geïdentificeerd. Tijdens de openbare herdenking trokken circa 20.000 mensen langs de kisten met slachtoffers.
Bron: Limburgs Dagblad 08-04-1977
Later dat jaar verrees op Westgaarde een monument ter nagedachtenis aan de op Tenerife omgekomen Nederlanders. Het monument staat er nog steeds en er werden, in ieder geval zo lang als ik voor de KLM werkte (tot 2003), ieder jaar op 27 maart bloemen door de KLM naar toe gebracht. Ik ga er van uit dat dit nog steeds het geval is.
De overige slachtoffers werden elders begraven of gecremeerd tijdens individuele bijeenkomsten.
Op 27 maart 2007, 30 jaar na de ramp, werd er op Tenerife een internationaal monument onthuld ter nagedachtenis aan alle slachtoffers.

Het Tenerife monument op de Amsterdamse
begraafplaats Westgaarde

Belangstelling van koningshuis en kerk

Ingezonden brief
Bron: Leeuwarder Courant 08-04-1977
De beperkte belangstelling van de zijde van de Oranjes viel bij een deel van het Nederlandse volk en veel KLM-ers niet bepaald goed. Het heeft er, na ik later van enkelen van hen heb vernomen, toe geleid dat een aantal zich bekeerden tot het republikeinse gedachtegoed. En de Leeuwarder Courant publiceerde er een ingezonden brief over. Zelf heb ik later wel eens gedacht dat hier sprake kan zijn geweest van een vorm van 'verkramping' in de nasleep van de 'Lockheed affaire' , die nauwelijks een half jaar daarvoor de Nederlandse monarchie op zijn grondvesten had doen schudden. Wellicht is toen de Rijks Voorlichtings Dienst van mening geweest dat men beter zoveel mogelijk uit de wind kon blijven. Maar anderzijds valt mij op dat in zijn algemeenheid er in onze tijd veel meer sprake is van nationale rouw en emoties dan vroeger. Onder meer in de Volkskrant van 23 augustus 2014 werd op deze veranderde houding uitgebreid ingegaan.

Vele gelovige nabestaanden kregen warme steun en opvang van hun eigen kerkgemeenschappen. Maar in orthodox-protestante kringen werd destijds, soms in bedekte bewoording maar soms ook openlijk, verwezen naar de toorn van het opperwezen omdat de inzittenden van de beide rampvliegtuigen de heiliging van de zondagsrust niet hadden geëerbiedigd....Over mijn mening ten aanzien van de lieden die dit soort hardvochtige en mijns inziens volstrekt verwerpelijke uitspraken deden, zal ik er op deze plaats verder het zwijgen toe doen....

Nasleep

Ik heb de afgelopen maanden vaak gedacht aan de medewerkers van Malaysia Airlines die in minder dan een half jaar tijd bij twee ongevallen 30 collega's hebben verloren. Als ik daarbij terugdenk aan de verslagenheid binnen de KLM gemeenschap na de ramp van Tenerife, besef ik des te meer wat dit voor hen moet betekenen. Zo'n catastrofale gebeurtenis laat diepe sporen na, ook binnen de eigen organisatie.

Op de communicatie afdeling van de KLM bleek dat één woordvoerder niet meer in staat te zijn om zijn functie te kunnen uitoefenen en een ander heeft langdurig ziek thuis gezeten als gevolg van hun ervaringen rond de ramp op Tenerife. Door het uitvallen van een van de woordvoerders ontstond op de communicatie-afdeling een vacature. Ik heb daar toen op gesolliciteerd zonder te weten wat de achtergrond was. Zo ben ik in september 1977 verhuisd van Schiphol naar het KLM hoofdkantoor in Amstelveen om in mijn nieuwe functie te beginnen.

Voor mijzelf heeft het lezen of horen van het woord Tenerife nog steeds tot gevolg dat mijn hart een klein sprongetje maakt, niet van vreugde maar van treurnis. Ik ben er nooit geweest en ik heb ook niet de behoefte er naar toe te gaan...


Enige bronnen en verdere informatie
Verslag van de ramp op Tenerife met namenlijsten van slachtoffers: Leeuwarder courant 28-03-1977
Het vrije volk: reactie van Orlandi
Tenerife: meteen na de ramp - Andere tijden 4-9-2014
KLM Boeing 747 "Rijn" en Panam Boeing 747 botsen op Tenerife op 27 maart 1977: Aviacrash
Foundation Relatives Victims Tenerife, Amsterdam International Tenerife Memorial

4 opmerkingen:

  1. Kan mij vinden in uw verhaal, ben zelf op een andere manier beroepsmatig met "Tenerife" verbonden, en denk er altijd aan wanneer ik de naam van het eiland hoor, lees of zie.

    Roger Soupart

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Mijn ouders zaten in het vliegtuig van Tenerife. Ik ben benieuwd wat er volgend jaar georganiseerd word. We zijn in ieder geval zelf aan het kijken of we als kinderen naar Tenerife zouden kunnen gaan

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ben op het moment bezig met het schrijven van een boek over de vliegramp. Komt rond maart uit. Roger Soupart

    BeantwoordenVerwijderen
  4. My name is Minh, i'm an art student based in Singapore and i'm a big fan of KLM. What brought me to the aviation interest is this Tenerife planes crash disaster, because i felt so ridiculous when seeing people keep blaming the Dutch pilots, at the same time, i also learned so much from their mistakes and know more on how the international airline regulations have been improved since then. Basically, Tenerife disaster is a great source of inspiration to me as this is the first time there is something that could makes me tear up with different kind of emotions and may i have the permission to work on a comic (actually it also serves as a storyboard for our short movie if it get accepted) about this sorrow event so that more people will know and understand not only what was actually happened but also the feeling of those guilty pilots and how come they're still affect to people from many generations. This project is my deepest respect and commemoration to the fallens. After many researches, i decided the character would be Klaas Meurs, as he's the youngest, wise man and well - known by many people. So if you don't mind, may i ask you or anyone who had interacted with him a little bit about his personality? It's better for the art to be true to life but it's ok if you don't want to share it if it's too personal. I apologize for any inconvenience I've caused and thank you for spending time to read this. Looking forward to hearing from you.

    *great post anyway. I already liked your facebook page and i'd love to see more posts about your stories and KLM history.

    BeantwoordenVerwijderen